Anadolu’nun dahi muhendisi ebu’l iz el cezeri’nin sibernetiğin ve bilgisayarın ilk adımlarını attığı, ilk robotu yapıp calıştırdığı kabul ediliyor

Türkiye makine tarihinin en parlak sayfasını hiç kuşkusuz Bediüzzaman Ebu’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El Cezeri oluşturuyor. Artuklu Türklerinin Diyarbakır’da hüküm sürdüğü dönemde Artukoğulları Sultanı Mahmut bin Mehmet bin Kara Aslan’ın sarayında 32 yıl mühendislik yapan El Cezeri’nin buluşları, yüzyıllar sonra birçok teknik araca hayat verdi. 1136-1206 yılları arasında yaşadığı tahmin edilen Cezeri’nin su saatleri, su robotları, otomatik termos gibi birçok teknik ve mekanik buluşu yaşadığı dönemde de görenleri şaşırttı. Ama onu benzersiz kılan, Cezeri’nin bilgisayarın dayandığı sistemin ve sibernetik biliminin temellerini atan bilim adamı olmasıdır. Ebu’l İz El Cezeri, bilgisayarın babası olarak bilinen İngiliz matematikçi Charles Babbage’dan 6 yüzyıl önce aynı sisteme dayalı makineler ve otomatik aletler yaptı; bunları çalıştırdı. Aynı şekilde sibernetik biliminin kurucusu olarak kabul edilen nörolog Ross Ashby’den 800 yıl önce sibernetik ve otomatik makinelerin kendi kendine çalışması konusunda bilimsel çalışmalar yaptı; bu bilimin temellerini attı. Dünya bilim tarihi açı- sından bugünkü sibernetik ve robot teknolojileri üzerinde çalışan Ebu’l İz El Cezeri, bu çalışmalarını Artukoğulları Sultanı için yazdığı Kitab-ül Cami Beyn’el İlmi ve el Ameli’en Nafi fi Sı- naati’l Hiyel (Mekanik Hareketlerden Mühendislikte Faydalanmayı İçeren Kitap) adlı eserinde ortaya koydu. Bu son derece ilginç kitapta Cezeri, 50’den fazla aletin kullanım esaslarını, yararlanma olanaklarını çizimlerle gösterdi. “Tatbi- kata çevrilmeyen her teknik ilmin, doğ- ru ile yanlış arasında kalacağını” söyleyen Cezeri’nin kitabının orijinali bugüne ulaşamamasına rağmen, on kopyası Avrupa’nı n farklı müzelerinde, beş kopyası ise Topkapı Sarayı ve Süleymaniye kütüphanelerinde saklanıyor. Kitab-ül Hiyel adıyla bilinen eser, 6 bölümden oluşuyor. Birinci bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında 10 şekil, ikinci bölümde çeşitli kap kacakları n yapılışı hakkında 10 şekil, üçüncü bölümde hacamat ve abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında 10 şekil, dördüncü bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları hakkında 10 şekil, beşinci bölümde çok derin olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten aletler hakkında 5 şekil, altı ncı bölümde birbirine benzemeyen muhtelif şekillerin yapılışı hakkında 5 şekil alıyor. Teorik çalışmalardan çok pratik ve el yordamıyla ampirik çalışmalar yapan El Cezeri, yapacağı cihazların önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometrik kurallardan yararlanıyordu. İlk hesap makinesinden yüzyıllar önce aynı sistemle çalışan benzer bir mekanizmayı, geliştirdiği saatte kullanan Cezeri, sadece otomatik sistemler kurmakla kalmamış, aynı zamanda otomatik olarak çalışan sistemler arasında denge kurmayı da başarmıştı. En ilginç buluşları ndan biri değişik haznelerdeki suyun seviyesine göre ne zaman su dökeceğine, ne zaman meyve ve içecek sunaca- ğına karar veren otomatik hizmetçiydi. Cezeri, bazı makinelerinde hidro mekanik etkilerle denge kurma ve harekette bulunma sistemine yönelirken, bazıları nda ise şamandıra ve palangalar arası nda dişli çarklar kullanarak karşılıklı etkileme sistemini kurmaya çalıştı. Cezeri’nin otomasyon konusundaki en önemli katkısı, kendiliğinden çalışan otomatik sistemlerden sonra su gücü ve basınç etkisinden yararlanarak kendi kendine denge kuran ve ayarlama yapan dengeyi oluşturmasıydı.